Ordre Und Worter Von Commando auff die Handgriffe-haan vor einen Musquestirer, neben die vor Grenadiers und Piekeniers exercition [.] Alles benebens derselber Explication in ordre gebragt. Durich Bilderbeek, Capitain in das Regiment vom Collonel Doys.
handschrift
Een uniek 18e-eeuws exercitieboek voor het Staatse legerGedurende de zeventiende eeuw zijn in de Nederlandse Republiek en daarbuiten
tal van plaatwerken over infanterie-exercitie, of beter gezegd over handelingen met
wapens die moesten worden uitgevoerd tijdens het exerceren, verschenen. Deze
werken zijn qua opzet allemaal te herleiden tot één boek: het beroemde plaatwerk
Wapenhandelinghe van roers. musquetten. ende spiessen. Achtervolgende de’ ordre van
zijn excellentie Maurits prince van Orangie grave van Nassau. … van Jacob de Gheyn
uit 1607. Dit was internationaal het eerste werk in zijn soort en het stond model voor
boeken over infanterie-exercitie die zijn verschenen in de loop van de zeventiende
eeuw. Al deze uitgaven hebben gemeen dat ze bestaan uit meerdere reeksen afbeeldingen
van militairen ten voeten uit, die de verschillende handelingen met diverse
wapens verbeelden.
Ook een bijzonder fraai in kleur geïllustreerd handschrift of beeldhandschrift over
infanterie-exercitie van de hand van kapitein Bilderbeek, vermoedelijk Ernst Willem
van Bilderbeek,1 uit 1730 in de collectie van het Legermuseum heeft een dergelijke
indeling.2 Het is goed mogelijk dat Bilderbeeks handschrift bestemd was voor de
drukpers maar nooit werd uitgegeven. Van het boek Wapenhandelinghe van De Gheyn
is ook een dergelijk handschrift overgeleverd. In feite lag aan elk boek een handschrift
ten grondslag, maar in de meeste gevallen zijn deze niet bewaard gebleven.
Overigens zijn er relatief veel ongepubliceerde handschriften van militaire signatuur
bekend. Hierbij kan onderscheid worden gemaakt tussen mengelwerken, sowieso niet
bedoeld om te worden uitgegeven, en boeken die een onderwerp op een coherente
manier behandelen en in feite zo uitgegeven hadden kunnen worden. Het werk van
Van Bilderbeek kan worden gerekend tot de tweede categorie.
Met een uitgave van zijn werk zou Van Bilderbeek hebben voorzien in een leemte. Er
bestaat namelijk geen infanterie-exercitieboek uit de achttiende eeuw conform dat
van De Gheyn en navolgers. Bovendien behandelt Van Bilderbeek handelingen met
invloedrijke nieuwe (onderdelen van) wapens die in de zeventiende-eeuwse werken
niet aan bod komen, omdat ze of nog niet bestonden of nog niet op grote schaal (officieel)
werden toegepast, te weten het werpen van handgranaten en het vechten met
geweren die zijn voorzien van een bajonet. De handgranaat en de bajonet zijn wel in
beeld en geschrift behandeld in andersoortige militaire literatuur uit het einde van
de zeventiende eeuw en daarna, zij het beperkt. Het handschrift van Van Bilderbeek is
daarom een belangrijke bron.
We weten niet met welk doel Van Bilderbeek het exercitieboek samenstelde. Uit de
titel blijkt in ieder geval niet dat de inhoud ervan uitsluitend bedoeld was voor zijn
eigen regiment, integendeel, hij heeft het over ‘Ordre und Worter von Commando’
voor ‘einen Musquestirer’ en ‘vor Grenadiers und Piekeniers exercition’. Wel nam Van
Bilderbeek het uniform van zijn eigen regiment, dat van het Staatse regiment Doys, als
voorbeeld voor de afbeeldingen.3 Van Bilderbeek werd in 1708 bij genoemd regiment
aangesteld als luitenant. In 1747 ging het regiment Doys over in het regiment
Kinschot en werd Van Bilderbeek bevorderd tot luitenant-kolonel. In 1749 werd hij
vervolgens bevorderd tot kolonel-commandant van dit regiment. Tot slot is bekend
dat hij in 1762 kolonel-commandant werd van een compagnie van laatstgenoemd
regiment, met als garnizoen de vesting Lillo bij Antwerpen.
A unique 18th-century infantry drill manual for the Army of the United Provinces
During the 17th century, many books with plates showing infantry drills were published
in the Dutch Republic and in other countries. All these books can be traced back
to one work: the famous infantry drill plate book The exercise of arms by Jacob de
Gheyn, published in 1607. All these books have in common that they consist of several
series of plates depicting the different exercises that could be done using various
kinds of weapons. De Gheyn’s work was the first of its kind. The Army Museum has an
18th-century manuscript on infantry drills that can also be traced back to De Gheyn’s
Exercise of arms. This manuscript was never published, although printing it would have
filled a gap as no plate books for infantry drills along the line of The exercise of arms
were published in the 18th century. Furthermore, the author, probably Ernst Willem
Bilderbeek, a captain of the Dutch ‘Doys’ regiment, also discusses the throwing of hand
grenades and drill with bayonets. These subjects were not handled in 17th-century
manuals as these weapons had not yet (officially) been taken into use. Bilderbeek’s
manuscript is therefore an important source.
1 Het betreft: Ernst Willem Bilderbeek, Ord[re] u[nd] Worter vo[n] [Commando] auff die Hand[-
griffe] [vom Schnap]haan vor eine[n] [Musques]tirer, neben die v[or] [Grena]diers und P[iekeniers]
exercition. Alles benebens derselber Ex[plicati]on in ordre gebragt. Durich Bilderbeek, Capitain in
das Regiment vom Collonel Doys. Anno 1730. Handschrift, 2º, 138 folia
2 Zie over hem: J.M.G. Leune, Lillo en Liefkenshoek. Repertorium van personen in en nabij deze
Scheldeforten 1585-1786. Namen A-B (Capelle aan den IJssel, webversie maart 2012, http://
www.hanleune.nl/lillo-en-liefkenshoek/84-repertorium-lillo-liefkenshoek-1585-1786)
3 Dit regiment werd in 1673 opgericht als Regiment van Holstein-Norburg, van Rudolf
Frederik Hertog van Holstein-Norburg. In 1731 werd Gerlach von Doys kolonel bij dit regiment,
met welke rang hij in principe de (kolonel-)commandant van het regiment was, maar
uit het handschrift van Van Bilderbeek blijkt dat hij al de commandant was in 1730, terwijl
hij toen nog luitenant-kolonel was. Deze laatste rang bekleedde hij al had sinds 1711. We
weten ieder in geval dat in 1727 Johan Bertram de Mortaigne werd aangesteld als commandant,
die officieel in 1731 door Van Bilderbeek werd opgevolgd, zie: www.dutchregiments.
org, aldaar: http://www.milwiki.nl/dutchregiments/index.php?n=RepInf.IR673c.
(Armamentaria, vol. 47 (2012/2013), p. 44-47)