Gedenkboek ter herinnering aan de feestviering van het Korps Rijdende Artillerie [1793-1893] / N.J.A.P.H. van Es ; met ill. van Hoynck van Papendrecht, Staring, Geerlings en van Es en ornamentatie van Colenbrander en Roskam
boek
Te zien in het museum:top
Bibliofiele militaire boekenIn 1893 was het honderd jaar geleden dat het Korps Rijdende Artillerie (KRA) werd opgericht.
Dit werd groots gevierd met een feest van vier dagen. Om dit alles te organiseren
was reeds op 21 februari 1888 een feestcommissie in het leven geroepen. Deze
had onder meer de wens dat het Historisch Museum van het KRA werd aangevuld
met modellen van de uniformen die de Rijdende Artillerie in de loop der tijden had
gedragen. De voorzitter van de feestcommissie, kapitein M.J.E. Virulij van Pouderoijen
(1843-1894), schreef desgevraagd een beknopte geschiedenis van de Nederlandse
Rijdende Artillerie, die in 1893 het licht zag.1 Hierin kunnen, afhankelijk van de versie
van het boek, zes gekleurde fotografische afbeeldingen worden aangetroffen. Het
betreft foto’s van figuranten in de bewuste uniformen.2 Hoewel vooral de gekleurde
uitvoering van het boek van Virulij van Pouderoijen erg mooi is, werd het toch een
beetje het ondergeschoven kind, want alle andere juweeltjes van boeken die uit het
jubileum voortvloeiden oogsten veel meer waardering.3 Om te beginnen kwam nog in
1893 een kloek en fraai uitgevoerd gedenkboek uit van het jubileumfeest. Vervolgens
verscheen tussen 1898 en 1904 een vijfdelige korpsgeschiedenis (in tien foliobanden)
met de overkoepelende titel Het Historisch Museum van het Korps Rijdende Artillerie,
waarvan delen ook separaat zijn uitgegeven. Ten slotte kwam in 1913 het tweedelige
aansluitende en aanvullende werk De Hippische Sport en het Korps Rijdende Artillerie
1793-1908 uit, waarvan het tweede deel gaat over de valkerij.4 Deze in de Nederlandse
art-nouveaustijl uitgevoerde boeken met een bibliofiel karakter vormden de apotheose
van het jubileum en kunnen bovendien worden gerekend tot de allermooiste
uitgaven ter wereld die ooit op militair gebied zijn verschenen. Alle dertien delen zijn
geschreven door kapitein der Rijdende Artillerie Nicolaas Jan Adriaan Pieter Helenus
van Es (1847-1921).5 De duizend, veelal geaquarelleerde, platen en illustraties zijn van
J. Hoynck van Papendrecht (1858-1933), H.M. Krabbé (1868-1931), W.C. Staring (1847-
1916), de niet op de titelpagina genoemde wapentekenaar N. van der Waals6,
en Van Es zelf. Voor het gedenkboek zijn ook platen gemaakt door J.H. Geerlings
(1859-1939). De ornamentatie werd verzorgd door Th.A.C. Colenbrander (1841-1930)
en C. Roskam.7 Colenbrander is de kunstenaar die vooral bekend is van de decoraties
die hij ontwierp voor aardewerk en tapijten, thans zeer kostbare stukken. Uit een brief
van de firma Coers & Roest uit 1937 zijn voorts de volgende bijzonderheden bekend.8
Van Es zou het hele project, waaraan ettelijke jaren is gewerkt en waarvan de kosten
opliepen tot fl. 100.000, zelf hebben gefinancierd. Het zetwerk en de steendruk van
de boeken is uitgevoerd door de firma Coers & Roest in Arnhem, de boekdruk door de
firma G.J. Thieme in dezelfde plaats. De banden zijn vervaardigd door de firma Brandt
& Zoon in Amsterdam. Alle boeken waren presentexemplaren, die werden aangeboden
aan onder anderen de koningin-moeder, de koningin, Prins Hendrik, Keizer
Wilhelm en andere vorstelijke personen, en voorts aan hoge officieren. Het boek was
niet in de handel. In veel exemplaren die in omloop zijn staan geschreven opdrachten
van Van Es. De hoogte van de oplage van de boeken is onderwerp van debat en kan
waarschijnlijk nooit met zekerheid worden vastgesteld.9 Het gaat in ieder geval om
een zeer lage oplage.
Hoewel de uitvoering van de boeken op zich al subliem is, bestaan er sets van alle
dertien boeken die nog luxueuzer zijn uitgevoerd. Van het Gedenkboek zijn drie exemplaren
bekend die in plaats van in linnen zijn gebonden in crèmekleurig segrijnleer en
waarvan de schutbladen zijn bekleed met wit moiré zijde, van Het Historisch Museum
van het Korps Rijdende Artillerie bestaan voor zover bekend drie sets waarvan het
zwarte linnen op de banden is vervangen door heel perkament (!), en van De hippische
sport en het Korps Rijdende Artillerie zijn twee sets getraceerd met banden van blauw of
bruin segrijnleer in plaats van blauw linnen. De banden om de boeken van Van Es die
zijn vervaardigd van leer of perkament, zijn voorzien van dezelfde bandstempels als
de banden van de standaarduitvoeringen.
Het Legermuseum bezit van alle genoemde varianten een exemplaar, welke afkomstig
zijn van het Koninklijk Huis. De overige exemplaren zijn nog in bezit van het Koninklijk
Huisarchief in Den Haag.10 Laatstgenoemde exemplaren hebben de volgende
provenances:
Gedenkboek: exemplaar: Koningin Emma (ex libris)
Het Historisch Museum van het exemplaar Koningin Emma (ex libris)
Korps Rijdende Artillerie: Exemplaar Prins Hendrik (stempel Bibliotheek
van Z.K.H. den Prins der Nederlanden, Hertog
van Mecklenburg)
De Hippische sport en het Korps exemplaar Koningin Emma (ex libris)
Rijdende Artillerie
Het Koninklijk Huisarchief bezit dus geen exemplaren die hebben toebehoord aan
Koningin Wilhelmina, terwijl zij zoals vermeld wel een set heeft gekregen. Aangezien
de luxueus uitgevoerde exemplaren van de boeken van Van Es in de collectie van het
Legermuseum afkomstig zijn van het Koninklijk Huis en het Gedenkboek en Het Historisch
Museum van het Korps Rijdende Artillerie beide een stempel bevatten met de tekst
‘Bibliotheek H.M. de Koningin’, bezit het Legermuseum vrijwel zeker de exemplaren
van Koningin Wilhelmina.11 Het luxe uitgevoerde exemplaar van Het Historisch Museum
en het Korps Rijdende Artillerie bevat geen persoonlijk eigendomskenmerk of een
opdracht, we weten alleen dat de boeken eveneens afkomstig zijn van het Koninklijk
Huis. Deze zouden derhalve kunnen hebben toebehoord aan Koningin Wilhelmina of
Prins Hendrik
Bibliophile military books
In 1893, the horse artillery held a big party to celebrate its 100th anniversary. To mark
this centenary, Captain N.J.A.P.H. van Es (1847-1921) published no fewer than thirteen
books in folio. The first, published in 1893, was a memorial volume of the commemoration
itself. Then, between 1898 and 1904, he wrote a ten-volume work on the
history of the horse artillery since 1793 and finally, in 1913, he published two volumes
on the history of the horse artillery and the relation between equestrian sport and
falconry. All these books were decorated in the Art Nouveau style and are among the
most beautiful military publications in the world. The thousand mostly hand-coloured
plates and illustrations were made by famous Dutch military artists. Although the
design and workmanship of the book is sublime, there are sets of all thirteen of the
books that are even more luxurious. The bindings of these books are made entirely of
shagreen leather or full vellum instead of linen. The Army Museum has a set that came
from the Dutch Royal Family.
1 Het betreft het boek: [M.J.E.] Virulij van Pouderoijen, Korte geschiedenis der Nederlandsche
Rijdende Artillerie (Arnhem 1893).
2 Zie over dit boek: Louis Ph. Sloos, ‘Versierd in de ware betekenis van het woord. Virulij van
Pouderoijens jubileumboek voor de Gele Rijders’, in: Armamentaria. Jaarboek Legermuseum 35
(2000) 150-163
3 Het betreft: 1: N.J.A.P.H. van Es, Gedenkboek ter herinnering aan de feestviering van het Korps
Rijdende Artillerie (Arnhem, Coers & Roest, 1893). Gebonden in heel wit leer met bestempeling
conform gewone uitgave, herkomst: Koninklijk Huis. 2: Het Historisch Museum van het
Korps Rijdende Artillerie. (Arnhem, Coers & Roest, G.J. Thieme, 1898-1904) 5 delen in 10 banden.
Gebonden in heel wit perkament met bandstempeling conform gewone uitgave,
herkomst: Koninklijk Huis. 3: De hippische sport en het Korps Rijdende Artillerie 1793-1908
(Arnhem, Coers & Roest, G.J. Thieme, [1913]). Gebonden in heel blauw segrijnleer met band
stempeling conform gewone uitgave, herkomst: Koninklijk Huis.
4 Zie over al deze boeken: Louis Ph. Sloos, Gewapend met kennis. 500 jaar militaire boekcultuur
in Nederland (Nijmegen 2012) 376-380. Zie over het verschijningsjaar van De Hippische Sport
en het Korps Rijdende Artillerie 1793-1908: F. de Bas, C.W.A. baron van Haersolte van den
Doorn, Levensbericht van N.J.A.P.H. van Es (Leiden 1921) 9.
5 Zie over Van Es: De Bas, Van Haersolte van den Doorn, Levensbericht van N.J.A.P.H. van Es.
6 De Bas, Van Haersolte van den Doorn, Levensbericht van N.J.A.P.H. van Es, 6.
7 Zie over Colenbrander als boekversierder: Ernst Braches, Nieuw Kunst en het boek. Een studie
in Art Nouveau I (Amsterdam 2003) 344-345, passim.
8 Brief van de firma Coers & Roest, Arnhem 7 december 1937, aan de heer A.B. Wigman.
Museum Korps Rijdende Artillerie, ’t Harde. Met dank aan Harry Verhoeven.
9 Zie voornoemde brief, A.E.H. Swaen, ‘Enkele mededeelingen omtrent de valkenjacht’, in:
Jaarver slag Koninklijk Oudheidkundig Genootschap te Amsterdam (1925) 37, en J.A.C. Bartels,
Presenteer! De Nederlandse militair twee eeuwen te boek (1795-1995). Tentoonstellingscatalogi
en -brochures van de Koninklijke Bibliotheek, 50 (Den Haag 1995) 51-52.
10 Met veel dank aan Harm Robaard, Bibliothecaris Koninklijk Huisarchief, Den Haag, voor het
verstrekken van informatie over de exemplaren in de bibliotheek van het Koninklijk Huisarchief,
e-mail d.d. 5 september 2012 aan de auteur,
11 Deze mening wordt gedeeld door de Bibliothecaris van het Koninklijk Huisarchief; e-mail d.d.
5 september 2012 aan de auteur.
(Armamentaria, vol. 47 (2012/2013), p. 150-155)