Kwartier van Zijne Excellentie ten velde - Militaire Afbeeldingen aanwijzende de Legertogten, Campementen, Logeringen, Slag-Ordres, Batalien, Fortressen, Attacques, Defensien, en andere Schikkingen der troupen te Velde Zoo te paarde als te voet Onder de Princen van Orange, en de Leger vanden Staat gebruykelyk
buitentekstillustratie
Een krijgskundig handschrift van Simon Stevin, wetenschapper en militair adviseur van prins MauritsDe carrière van de befaamde wis- en natuurkundige Simon Stevin (1548-1620), vooral
bekend vanwege zijn decimale stelsel voor breuken, stond voor een groot deel in het
teken van de krijgskunde en de oorlog tegen de Spanjaarden tijdens de Nederlandse
Opstand (1568-1648).1 Stevin verruilde in 1581 de Zuidelijke voor de Noordelijke
Nederlanden, en vestigde zich in Leiden. In 1583 schreef hij zich vervolgens in aan de
Leidse universiteit. Hij had toen al verschillende publicaties op zijn naam staan, maar
nog niet op militair gebied. Hoewel min of meer als een feit wordt beschouwd dat
Stevin diende als ingenieur in het Staatse leger en optrad als leermeester van prins
Maurits, is daarover maar weinig concrete informatie voorhanden. Stevin-biograaf
E.J. Dijksterhuis (1892-1965) begint zijn boek dan ook met de woorden: ‘Een biografie
van Simon Stevin kan wel niet anders beginnen dan met de klacht, dat er slechts zoo
bitter weinig over zijn levensloop bekend is.’2
Vaststaat dat de eerste krijgskundige publicatie van Stevin dateert uit 1594. Dit betreft
zijn boek De sterctenbouwing, het eerste echte Nederlandse boek over vestingbouwkunde.
Dit boek verscheen vrij plotseling, zo luidt de mening, aangezien Stevin zich
toen waarschijnlijk nog maar net had begeven op militair terrein. Terwijl bij gebrek
aan informatie nog onderwerp van discussie is wanneer Stevin en Maurits elkaar
hebben leren kennen, kan op basis van een notitie van prins Maurits uit 1603 worden
geconcludeerd dat Stevin in of rond 1593 in dienst kwam van het leger dan wel dat hij
vanaf toen prins Maurits persoonlijk diende. Maurits schreef namelijk dat Simon Stevin
een traktement toekwam van 50 pond per maand ‘als affteeckenaer der Quartieren in
‘t Legher; ‘t welck hij niet langher om niet en behoorde te doen gelijck hij nu tien jaren
gedaen hadde’.3 Stevin was in 1603 dus al tien jaar werkzaam in genoemde functie
en diende daar eindelijk eens voor te worden betaald, aldus prins Maurits. Omdat
Stevin toen dus al lange tijd in het leger werkzaam was zonder dat hij ooit officieel
was aangesteld, acht Dijksterhuis het overigens niet anders mogelijk dan dat Stevin in
persoonlijke dienst van prins Maurits moet zijn geweest. Dijksterhuis wijst er daarbij
op dat Stevins naam nooit is aangetroffen in officiële stukken van vóór 1603. Hoe dan
ook, Maurits voorstel leidde er uiteindelijk toe dat Stevin in 1604 zelfs werd aangesteld
als kwartiermeester van het leger.4 Dit betekende tevens dat hij een traktement kreeg
van 500 in plaats van 50 pond, zoals aanvankelijk werd voorgesteld door prins Maurits.
In 1608 komt Stevins naam vervolgens voor in een lijst van functies in het Staatse leger,
en wordt hij na de generaals genoemd als eerste van de ingenieurs. Hij bekleedde
dus een belangrijke positie.
Pas in 1617 publiceerde Stevin nog twee krijgskundige boeken, te weten Nieuwe
maniere van sterctebou door Spilsluysen, en Castrametatio, dat is legermeting. Dit laatste
boek ging over zijn werk als ‘affteeckenaer der quartieren van ‘t legher’ en vervolgens
als kwartiermeester, te weten de logering van het leger en alles wat daarbij kwam kijken,
van de plaatsbepaling, het ontwerp en inrichting van legerkampen tot de nodige
voorzieningen. Zeker in oorlogstijd was dit een verantwoordelijke functie.
De twee laatstgenoemde boeken van Stevin zijn tevens de laatste op krijgskundig gebied
die hij nog heeft gepubliceerd. In de praktijk zijn Stevins bijdragen aan de krijgskunde
van zijn tijd en het verloop van de oorlog veel omvangrijker en gevarieerder
geweest dan blijkt uit deze drie boeken en datgene wat voortkwam uit zijn formele
functie. Stevin was vooral iemand van de toegepaste wetenschap en de logica en
kwam met praktische oplossingen voor de meeste uiteenlopende krijgskundige problemen.
Een curieuze vinding van Stevin was een instrument dat zowel kon worden
gebruikt als een spa, een bijl en een houweel, door Stevin de ‘spabijlhou’ genoemd,
dat eeuwen later opnieuw in het leger werd geïntroduceerd als de pionierschep of
klapschep. Dit soort bijdragen van Stevin zijn onder meer te vinden in de door zijn
zoon postuum gepubliceerde geschriften alsmede in een aantal overgeleverde handschriften
die aan hem worden toegeschreven. Deze geschriften worden beschouwd
als zeer belangrijk en zijn voortdurend onderwerp van onderzoek, enerzijds omdat
deze iets van doen hebben met Simon Stevin, en anderzijds omdat ze veel waardevolle
informatie bevatten over de Tachtigjarige oorlog en de krijgskunde in die periode.
Een van de handschriften waarvan wordt aangenomen dat het is geschreven door
Simon Stevin is aanwezig in de collectie van het Legermuseum als onderdeel van de
historische bibliotheek van het ministerie van Oorlog.5 De reden dat dit handschrift
wordt toegeschreven aan Simon Stevin, zijn de vele overeenkomsten die het vertoont
met zijn boek Castrametatio.6 Overigens is op een van de prachtige tekeningen in het
handschrift een aardig detail te zien dat niet voorkomt in laatstgenoemd boek, maar
dat pleit alleen nog maar meer voor een toeschrijving aan Stevin. Dit betreft een afbeelding
van Maurits’ legerkwartier te velde, waarop naast een ‘bier ende wijn kelder’
ook Stevins tent is ingetekend, die zich bevond vlakbij die van Maurits.
A manuscript on the art of war by Simon Stevin, scholar and military advisor of prince Maurice
The career of the famous Flemish mathematician and physicist Simon Stevin (1548-
1620), best known for his system of decimal fractions, was largely devoted to the art of
war and the war against the Spaniards during the Dutch Revolt (1568-1648). Although
we are fairly certain that Stevin served as an engineer in the army of the Dutch Republic
and acted as tutor of Prince Maurice, there is very little factual information to
underpin this. He probably entered army service in 1593 and was appointed quartermaster
in 1604. We do know for certain that Stevin published several important books
on the art of war, including the first Dutch fortification book. Many of Stevin’s writings
on military subjects were never published but have been cited in other manuscripts.
The army museum holds a very important manuscript attributed to Stevin that includes
designs of army camps, also one that shows a picture of Stevin’s own tent.
1 Zie voor een frisse kijk op het leven en werk van Stevin het verslag van het gesprek tussen
Robbert Dijkgraaf, Fokko Jan Dijksterhuis en Louis Ph. Sloos, ‘Oorlog is vaak de moeder van
de vooruitgang. En Stevin paste perfect in die tijd’, in: Marcel Hulspas, Reuzen van de Lage
Landen. Met Robbert Dijkgraaf op zoek naar onze grootste natuurwetenschappers
(Amsterdam 2012) 29-44.
2 Cit. in: E.J. Dijksterhuis, Simon Stevin (Den Haag 1943) 1. Zie voorts over Stevin: Jozef T.
Devreese, Guide Vanden Berghe, ‘Wonder en is gheen wonder’. De geniale wereld van Simon
Stevin 1548-1620 (Leuven 2003) en W.H. Schukking, (red.), The principal works of Simon
Stevin. Volume IV The art of war (Amsterdam 1964).
3 Cit. in: Dijksterhuis, Simon Stevin, 1
4 Dijksterhuis, Simon Stevin, 10-11
5 Het betreft: Simon Stevin (1548-1620), Militaire afbeeldingen aanwijzende de legertogten,
campementen, logeringen, slag-ordres, batalien, fortressen, attacques, defensien, en andere
schikkingen der troupen te velde zoo te paarde als te voet onder de Princen van Orange, en
de leger vanden Staat gebruykelyk ... 16, 17e eeuw. Handschrift, 2o, titelpagina, 174 folia,
merendeels (aan beide zijden) beschreven. Herkomst: Bibliotheek Ministerie van Oorlog.
6 Schukking, The principal works of Simon Stevin, 14
(Armamentaria, vol. 47 (2012/2013), p. 172-175)