Aambeeld (speerhaak), 1506
speerhaak
Merkwaardig is dat een zekere Heinrich (niet dezelfde als Henrich Jan Hermansz) onder meer een vergoeding ontving voor zijn bij het beleg door de Stichtenaren van het kasteel IJselstein verloren gegane speerhaak en dat nu een speerhaak, gedateerd 1506, in Bergambacht, op circa 3 uur gaans van IJselstein, is teruggevonden. Het is wel bekend dat in 1511 de Stichtenaren het beleg van IJselstein moesten opbreken met achterlating van veel materieel. Een aanvaardbare mogelijkheid zou zijn, dat Jan Hermans, bijvoorbeeld als vuur- of bussmid, de speerhaak voor meester Heinrich heeft gemaakt. Verder onderzoek is noodzakelijk.- Een zoekgeraakte en weer gevonden speerhaak
Evenals de elders in deze publicatie opgenomen twee schandmaskers, lijkt dit aambeeld
in eerste instantie niet direct een militair object. Aambeelden behoren tot het
gereedschap van een smid. Deze ambachtsman oefende eeuwenlang, nog tot in de
twintigste eeuw, ook in en voor het leger zijn vak uit. Hij moest immers alles wat van
ijzer was, zoals wapens, wapenrusting, hoefijzers, stijgbeugels, wagenonderdelen
en gereedschap kunnen maken en repareren. Werktuigen als de speerhaak, als type
aambeeld, vallen daar ook onder.
Het onderhavige exemplaar is afkomstig van een Nederlandse geschutgieterij. Op het
werktuig is aan de ene zijde een voorstelling van een kanon op affuit en aan de andere
zijde de naam ‘Jan Hermans M.F.’ en het jaartal ‘1506’ gebeiteld. Of het bijbehorende
houten blok, zoals toegeschreven, uit dezelfde periode dateert, mag betwijfeld worden.
In ieder geval dateert hij zeker niet uit de zestiende eeuw. Door het vele gebruik
gingen deze onderste gedeelten van een boomstam geen eeuwigheid mee.
Volgens de registratiegegevens is de speerhaak afkomstig uit een voormalige wapensmederij
te Bergambacht. Gezien de verdere gegevens (zie hieronder) is er door
het Legermuseum nader archiefonderzoek naar verricht, dan wel waren die bij de
aankoop al bekend. Hoe dan ook, een gegevensbron ontbreekt, zodat een en ander
niet nagetrokken kan worden. Maar gezien de aard van de gegevens zijn ze afkomstig
uit archiefstukken die betrekking hebben op het in de provincie Utrecht gelegen
kasteel IJsselstein en die dateren uit 1511. Maar eerst een stukje geschiedenis. Het
kasteel wordt al in 1114 genoemd. De bekendste bewoners waren van het geslacht
Van Amstel. Zij stichtten vanuit het kasteel omstreeks 1300 de plaats IJsselstein en
noemden zich sindsdien Van IJsselstein. In 1511 werd het kasteel belegerd door de
Stichtenaren van Utrecht die het beleg moesten opbreken met achterlating van veel
materieel, waaronder een speerhaak. Naar aanleiding van die gebeurtenis werd de
functie van het kasteel in hetzelfde jaar opgeheven (ter verduidelijking: het Sticht
Utrecht, ook bekend als Het Sticht, was in de middeleeuwen een van de vorstendommen
binnen het Heilige Roomse Rijk dat zich over centraal Europa uitstrekte. Over een
sticht regeerde een abt of bisschop). In een notariële acte zou dan sprake zijn van de
betaling door de Utrechtse schutmeester Henrich Jan Hermansz aan een zekere Heinrich
voor diens ‘1516’ gedateerde speerhaak als een soort schadevergoeding. Heinrich’s
speerhaak zou tijdens het beleg zijn zoekgeraakt. Later (wanneer precies staat op
de registratiekaart niet vermeld, mogelijk wordt bedoeld het jaar van aankoop 1954)
zou de speerhaak in Bergambacht, ‘gelegen op circa drie uur gaans van IJsselstein’, zijn
teruggevonden. Het heeft er dus alle schijn van dat dit de onderhavige speerhaak is.
An anvil, 1506
This particular anvil and the authentic wooden block were made by a Dutch blacksmith
named Henrich Jan Hermansz in 1506. His name and the date are carved on the
side. Hermansz was gun master in the Dutch army. The story goes that this anvil was
used during the siege of castle IJsselstein in 1511.
(Armamentaria, vol. 47 (2012/2013), p. 126-127)