De overtocht van het leger van Napoleon Bonaparte over de Berezina in 1812
schilderij
Te zien in het museum:M.06.01.35P.01.02
De overtocht van Nederlandse troepen over de Berezina in 1812, 1910-1912Jan Hoynck van Papendrecht (1858-1933)
In deze historiserende voorstelling trekken Nederlandse en Franse troepen over de zware noodbrug die door pontonniers tijdens de Russische veldtocht over de Bezesina is geslagen. De oversteek vond onder barre winterse omstandigheden plaats tijdens de terugtocht van Napoleons Grande Armée .
The crossing of the Berezina of Dutch soldiers in 1812, 1910-1912
The heavy bridge was build by Dutch pontooners during the retreat of Napoleons army from Russia.
- Het belangrijkste (Nederlandse) schilderij van de oversteek van de Berezina
Er zijn tal van schilderijen die worden beschouwd als de belangrijkste voorstellingen
van bepaalde historische gebeurtenissen. Een van de bekendste
voorbeelden is het schilderij van de overgave van de stad Breda in 1625
van de hand van Diego Velázques (1599-1660). Een nationaal voorbeeld
is het schilderij van de slag bij Waterloo van Jan Willem Pieneman (1779-
1853), het grootste schilderij van het Rijksmuseum. Beide werken hebben
hun status vooral te danken aan het feit dat ze zijn gemaakt in opdracht
van de vorst, ter verheerlijking van het behaalde militaire succes, zoals geldt
voor de meeste van dit soort werken. Aangezien voor dergelijke opdrachten
de bekendste schilders werden benaderd, een grote maatvoering werd
gehanteerd en de werken van begin af aan werden bewierookt, en inmiddels
in de belangrijkste musea hangen, zijn bedoelde schilderijen niet zelden iconen
geworden van de historische gebeurtenissen die erop afgebeeld staan.
Natuurlijk gaat het veelal simpelweg ook om prachtige artistieke werken.
Het Legermuseum bezit op nationaal niveau hèt schilderij van de overtocht
over de Berezina, en daarmee tevens het belangrijkste schilderij van de Russische
veldtocht, want die wordt toch vooral getekend door de dramatische
terugtocht, met als dieptepunt de oversteek van de Berezina. 1 Het schilderij wordt
zelfs internationaal gewaardeerd als een belangrijke kunstzinnige voorstelling van de
gebeurtenis.
De maker van dit doek, Jan Hoynck van Papendrecht 2, heeft ook meerdere voorstellingen
gemaakt van de slag bij Waterloo, waaronder twee grote schilderijen die in bezit
zijn van het Legermuseum. Ook deze voorstellingen genieten een zekere bekendheid
en worden vaak afgebeeld. Maar hoewel ze historisch beter zijn uitgevoerd dan het
werk van Pieneman, kunnen ze het daarvan als iconisch beeld bij lange na niet winnen.
De status van Hoyncks schilderij van de overtocht over de Berezina is dan ook
vooral te danken aan het feit dat er verder voor zover bekend nauwelijks (noemenswaardige)
schilderijen van deze gebeurtenis zijn gemaakt door andere, bekendere
kunstenaars.
Hoynck specialiseerde zich als kunstenaar in militaire taferelen en liet zich in verband
met de circa 15.000 Nederlanders die deelnamen aan Napoleons Russische veldtocht
als enige in Nederland inspireren door de dramatische afloop van deze tocht. Hij werd
daar waarschijnlijk toe aangezet naar aanleiding van een opdracht voor een schilderij
van Victor de Stuers (1843-1916), wiens vader en twee ooms de veldtocht meebeleefden
en elkaar voor het laatst ontmoetten aan de Berezina. 3 Hoynck en De Stuers kwamen
al in of voor 1899 met elkaar in contact in verband met een andere opdracht. De
Stuers vader nam als Garde Huzaar van het Koninklijke Hollandse leger van Lodewijk
Napoleon in 1809 ook deel aan de gevechten in de straten van het Deense Stralsund.
Van dit bekende gevecht waarbij de Pruisische vrijheidsstrijder Ferdinand von Schill
(1776-1809) werd gedood, maakte Hoynck in 1899 zijn eerste schilderij in opdracht
van De Stuers. Vervolgens verstrekte De Stuers aan Hoynck de opdracht tot het schilderen
van een voorstelling van de ontmoeting van zijn vader en diens twee broers tijdens
de oversteek van de Berezina. Hoynck leverde dit schilderij af in 1908 en maakte
tevens een vrijwel identiek schilderij, maar dan zonder familieleden van De Stuers.4
Dit laatste werk exposeerde hij in laatstgenoemd jaar, waarna het in 1913 opdook in
een catalogus van het Haagse Gemeentemuseum dat het kennelijk op de expositie
had aangekocht.5 Beide werken zijn heel anders van opzet. Het betreft overzichten
van een groter deel van de rivier waar de troepen overstakenDaardoor mist het de
dramatiek van het werk in bezit van het Legermuseum, dat een kleine groep militairen
verbeeldt die over de brug strompelen. Het schilderij komt zo realistisch over dat de
afgebeelde militairen lijken te bewegen. In vrijwel elke publicatie waarin de overtocht
over de Berezina aan bod komt en een illustratie is opgenomen, wordt deze versie van
de overtocht afgebeeld. Dat het werk zijn bekendheid vooral te danken heeft aan de
schaarsheid van het beeld, doet niets af aan het feit dat Hoynck misschien wel een van
de belangrijkste schilders is van militaire taferelen die Nederland ooit heeft gekend.
Als zodanig heeft hij als een van de weinigen deze belangrijke militair-historische gebeurtenis
vereeuwigd, wat gezien zijn grote kennis van de uniformkunde en ongetwijfeld
ook van de militaire geschiedenis, een enorme meerwaarde is.
Het schilderij van de overtocht over de Berezina in de collectie van het Nationaal Militair Museum
kan worden gerekend tot een van de belangrijkste werken in het oeuvre van Hoynck
van Papendrecht. Het werk is niet gedateerd maar het moet begin of kort voor 1909
zijn geschilderd aangezien hij het werk in maart 1909 exposeerde in de kunstzalen van
J.C. Schüller in Den Haag.6 Het werk kwam kort daarna waarschijnlijk in bezit van de
bankier mr. Gerard Vissering (1865-1937),7 van 1912-1931 directeur van de Nederlandse
Bank. Het schilderij werd namelijk op 14 juli 1942 geveild door de firma G. Theod.
Bom & Zoon in de kunstzalen van Arti et Amicitiae te Amsterdam, met als provenance
de nalatenschap mr. G. Vissering. De firma Bom prees het schilderij aan als een meesterwerk.
8 Het Legermuseum verwierf het doek vervolgens in 1958 op een verkoop van
het Hilversumse veilinghuis Van Spengen voor het luttele bedrag van 500 gulden!
The most important (Dutch) painting of the crossing of the Berezina
There are many paintings that are considered to be iconic of certain historical events.
One of the best-known examples is the painting of the surrender of the Dutch city
of Breda in 1625 by Diego Velázquez (1599-1660). In 1958, the Dutch Army Museum
bought a painting that is regarded as the most important (Dutch) picture of the crossing
of the Berezina, as well of Napoleon’s Russian campaign as a whole, seeing as the
history of this campaign is dominated by Napoleon’s dramatic retreat, with the crossing
of the Berezina as the low point. The painting was made by Dutch artist J. Hoynck
van Papendrecht, a specialist in military subjects. He was the only Dutch painter who
was inspired by the 15,000 or so Dutch soldiers participating in Napoleon’s Russian
campaign. This is not the reason why his painting became such a representative
portrayal of this event; that was because it is a very realistic painting. However, had
a more important painter such as the well-known official Dutch painter of historical
events and state portraits Jan Willem Pieneman (1779-1853) painted the crossing of
the Berezina, the work would probably have become better known. It is however a
good thing that Hoynck van Papendrecht painted this work - after all, his paintings of
Waterloo are considered to be the best, despite the fact that they are far less familiar
than those of Pieneman.
1 Het betreft: Jan Hoynck van Papendrecht (1858-1933), ‘Overtocht van het Franse leger over de
Berezina in 1812’. Doek (127 x 175), niet gedateerd, circa 1909
2 Zie over deze schilder: J.A.C. Bartels, Jan Hoynck van Papendrecht 1858-1933 (Amsterdam
1986)
3 Zie: Bas Kist, ‘Victor de Stuers (1843-1916) en Jan Hoynck van Papendrecht (1858-1933) en de
gebeurtenissen bij de bruggen over de Berezina 25 tot 29 november 1812’, in: Armamentaria.
Jaarboek Legermuseum 34 (1999) 27-34
4 Dit werk is thans in bezit van de Stichting Victor de Stuers te Vorden
5 Bartels, Jan Hoynck van Papendrecht 1858-1933, 36
6 Idem, 38
7 Zie over mr. G. Vissering: http://www.dwc.knaw.nl/DL/levensberichten/PE00003564.pdf
8 De tijd. Dagblad voor Nederland (dinsdag 16 juni 1942) 6
(Armamentaria, vol. 47 (2012/2013), p. 68-71)